"Talidomid faciəsi” tibb tarixinin ən böyük faciəsi hesab olunur.
Talidomid 1957-cı ildə Almaniyanın Grunenthal dərman firması tərəfindən “Contergan” ticari adı ilə sedativ-hipnotik və anksiyolitik preparat olaraq istehsal olunmuşdur. Daha sonralar isə hamiləlikdə ürəkbulanma və qusmanın, yuxu pozulmalarının müalicəsində istifadə edilmişdir. Contergan “hamilə qadınlar, uşaqlar və analar üçün təhlükəsiz” sloqanı ilə reklam edilirdi. Halbuki yeni dərman preparatlarının standartlara cavab verməsi üzərində nəzarətin güclü olmaması səbəbi ilə talidomidin siçanlarda təsirinin öyrənilməsi ilə bağlı yalnız bir araşdırma mövcud idi. Beləliklə, təcrübə heyvanlarında geniş toksikoloji tədqiqatlar aparılmadan birbaşa insanlarda istifadə olunmağa başlandı. Talidomid “dərman asılılığı” yaratmayan və o dövrdə geniş istifadə olunan barbituratlara görə yan təsirləri az olan ən yaxşı “yuxu dərmanı” hesab olunurdu. Bundan başqa hipertiroidizm, hipertoniya, miqren, bəzi infeksion xəstəliklərdə və s. istifadə olunurdu. O zamanlar Birləşmiş Krallıq da daxil olmaqla dünyanın 50-yə yaxın ölkəsində istifadəsinə icazə verilmişdi və 37 fərqli adla reseptsiz buraxılırdı. Təkcə Almaniyada 5000-7000 körpə ətrafların inkişaf qüsuru ilə doğuldu. Avstraliya və İsveçrədə preparat reseptlə satıldığından daha az insan təsirə məruz qaldı. Dünyada 10000-dən çox körpə talidomidin istifadəsi nəticəsində əzələlərin qüsuru ilə doğuldu və onların 50%-i sağ qala bildi. Təxminən 90000 civarında hamiləlikdə düşük müşahidə edildi.Preparatdan istifadə edən anaların körpələrində ətrafların inkişafının pozulması – fokomeliya (ətrafların uzun sümüklərinin deformasiyası nəticəsində qısalması), ameliya (ətralardan birinin və ya heç birinin olmaması), sindaktiliya ( əl və ya ayaq barmaqlarının bitişik olması), bəzi hallarda orqanların inkişaf qüsurları (qida borusu, duodenum atreziyası, ürək anomaliyaları, öd kisəsi aplaziyası və s.), korluq və karlıq müşahidə olunurdu. Bu anomaliyaların səbəbi bilinmədiyi üçün bu uşaqlar cəmiyyətdən təcrid edilir və ruhi xəstəxanalara yerləşdirilirdi. 1961-ci ildə uşaq həkimi Widukind Lenz tərəfindən talidomid istifadəsi və ətrafların malformasiyaları arasında əlaqə sübut edildi. Bu hadisədən sonra yeni dərman maddələri üzərindəki nəzarət gücləndirildi.
Talidomidin təsir mexanizmi angiogenezi inhibə etməkdən ibarətdir, yəni damarların yaranmasına və damarların inkişafına mane olur. Hamiləlik dövründə tək dozada belə istifadə olunarsa (xüsusilə 3-8 həftələr arası) teratogenlik riski mövcud olur, hamilələr üçün tərtib olunmuş dərman kateqoriyaları siyahısında X qrupuna (bu qrupdakı dərmanlar üçün hamiləlik dövründə mənfəət/zərər nisbəti həmişə zərərin lehinə olur. Buna görə hamiləlik dövründə heç vaxt istifadə edilməməlidir) aiddir.
Talidomid tərkibli preparatlar günümüzdə də müəyyən hallarda yuxarıda qeyd olunan təsir mexanizmi səbəbindən cüzam, QİÇS, bəzi xərçəng növlərində istifadə olunur, lakin üzərində hamilə qadınların heç bir halda istifadə etməməsi yazısı və rəsmi əks olunur.
Ədəbiyyatlarda “Talidomid faciəsi”ndən təsirlənməyən 2 ölkə olduğu qeyd olunur: Türkiyə və ABŞ. Türkiyə bu faciədən Veterinar Dr. Süreyya Tahsin Aygün sayəsində xilas ola bildi.Beləliklə, Türkiyə Amerikadan sonra preparatı ölkəyə buraxmayan ikinci ölkə oldu. Qeyri-rəsmi mənbələrə görə sovet alimi Mixail Maşkovski SSRİ ərazisində laboratoriya şəraitində talidomidin xüsusiyyətlərini öyrəndikdən sonra istifadəsinə icazə verməmişdir. Bu fəlakət Azərbaycandan yan keçmişdir.
Almaniyanın Stolberq şəhərində “Talidomid Faciəsi” qurbanlarına həsr olunmuş heykəl
