Allergik rinit (AR) burnun selikli qişasında rast gəlinən, amma qiymətləndirilməmiş iltihablı vəziyyəti olub, burun qaşınması, asqıraq, rinoreya və burun tutulması ilə xarakterizə olunur ki, sonuncu, adətən, ən çox narahatlıq törədən simptom kimi hesab edilir. Tez-tez damaq, boğaz, qulaq və göz qaşınması, eləcə də göz qızarması, şişkinlik və sulu ifrazat ilə müşayiət olunur. AR hər yerdə rast gələn daxili və/və ya xarici ətraf mühit allergenlərinə IgE ilə əlaqəli reaksiya vasitəsilə törənir.
Yekun diaqnoz üçün dərinin inyeksiya sınağı və in vitro test zamanı spesifik IgE reaktivliyi tələb olunur, amma ehtimal edilən kliniki diaqnoza əsasən sınaq müalicəsi təklif oluna bilər.
Müalicə, mümkün olduqda allergenlərdən qorunma və farmakoterapiyadan (antihistaminlər, kortikosteroidlər, kromoqlikat, tutulmaya qarşı vasitələr, leykotrien reseptor antaqonistləri) ibarətdir.
Allergik rinitin müalicəsi üçün burundaxili kortikosteroidlər dərman vasitələrinin ən effektiv sinfi olaraq qalır.
Saç və ya lələklər (kəpək), ev tozu gənələri və qıcıqlandırıcı vasitələrdən (misal olaraq, tütün tüstüsü) dəri dənəcikləri və ya hissəciklərinə məruzqalmanın azaldılmasına istiqamətləndirilmiş əsas ətraf mühit modifikasiyaları, bu qeyd edilənlərə həssas olan xəstələr üçün mühüm tədbirlərdir və xəstənin anamnezinə əsasən, adətən, empirik cəhətdən tövsiyə oluna bilər.
Etiologiya
Allergik rinit (AR) hər hansı bir genetik və ya ətraf mühit dəyişəni tərəfindən asan şəkildə izah olunmur. Ehtimal ki, bir çox genlər bir-biri ilə və spesifik ətraf mühit dəyişənləri ilə birlikdə AR-in kliniki təzahürünə səbəb olur. Atopik pozğunluqlar 2, 5, 6, 7, 11, 13, 16 və 20- xromosomlarda lokuslar ilə əlaqələndirilmişdir və bu, onu göstərir ki, ailə anamnezi AR-in inkişafı üçün başlıca risk faktorunu təcəssüm etdirir. Tədqiqatların birində qeyd olunur ki, valideynlərin ailə anamnezində qeyd edilməməsində atopik xəstəliyin inkişafı yalnız 13% təşkil etmişdir, lakin əgər bir valideyn və ya bacı-qardaş atopik cəhət daşıyarsa, risk 29%-ə qalxmışdır. Bu risk hər iki valideyn atopik olarsa, 47%-ə və hər iki valideyn eyni atopik təzahürə malik olarsa, 72%-ə qalxmışdır. AR-in prevalentliyi Qərb dünyasında artmağa davam edir. Bu artım üçün heç bir tək dəyişən hesab edilmədiyi halda ‘gigiyena fərziyyəsi’ tez-tez mümkün izahat kimi qeyd edilmişdir. Bu fərziyyənin dəstəkləyiciləri təklif edirlər ki, erkən yaşda heyvanlara və mikroorqanizm ilə zəngin digər ətraf mühitlərə qeyri-adi məruzqalma allergik fenotipə şərait yarada bilər.
Patofiziologiya
Həssas fərdlərdə müxtəlif ətraf mühit aero-allergenlərinə məruzqalma allergik sensibilizasiya ilə nəticələnir ki, bu, zülallara qarşı istiqamətlənmiş spesifik IgE-nin əmələ gəlməsi ilə xarakterizə olunur. Bu proses burnun selikli qişasında dendrit hüceyrələr kimi antigen təqdim edən hüceyrələr vasitəsilə allergenin birləşməsi ilə başlayır, tutulmuş allergeni emal edir və onu T hüceyrələrinə təqdim edir. Nəticədə, bu, allergen spesifik IgE-nin əmələ gəlməsinə səbəb ola bilər ki, burnun selikli qişasında tosqun hüceyrələrin səthində mövcud olan yüksək yaxınlıqda olan IgE reseptorlarına birləşir.
Tosqun hüceyrələr spesifik allergenlərə sensibilizasiya olduqdan sonra allergen və bitişik IgE molekulları arasında qarşılıqlı əlaqəyə səbəb olmaq üçün kifayət qədər miqdarda allergenə təkrar məruzqalma tosqun hüceyrənin deqranulyasiyasına və interleykinlər və iltihablı hüceyrə ilfiltrasiyasının sintezi kimi müxtəlif iltihablı halların başlamasına səbəb olacaq. Tosqun hüceyrə aktivasiyasının təsirləri erkən faza reaksiyası və gec faza reaksiyası kimi adlandırılan iki ayrıca prosesə bölünə bilər.
Erkən faza allergenə məruzqalmadan sonra bir neçə dəqiqə ərzində başlayır və başlıca olaraq əvvəlcədən formalaşmış vasitəçilər, eləcə də histamin, triptaza, ximaza, kininlər və heparinin tosqun hüceyrəsinin azad olmasına görə baş verir. Sürətli şəkildə sintez olunan digər maddələrə digərləri arasında sistein leykotrienlər (CysLTs) və interleykinlər daxildir. Kliniki olaraq, bu proses rinoreya, duyğu siniri stimulyasiyası (asqıraq və qaşınmaya səbəb olur) və qan damarlarının genişlənməsinə (selikli qişanın və sinusoidal şişkinliyi və burun tıxanması ilə nəticələnir) səbəb olan selikli vəzinin stimulyasiyası ilə nəticələnir.
4-8 saat ərzində erkən fazada hallar digər iltihablı hüceyrələrin, eləcə də eozinfillər, limfositlər və makrofaqların burnun selikli qişasına yığılması və yerdəyişməsi ilə nəticələnir. Bu hüceyrələr aktivləşməyə başlayır və öz vasitəçilərini ətraf mühitə sərbəst buraxır, iltihablı prosesi daimiləşdirir. Gec faza reaksiyası simptomları erkən faza ilə müqayisədə daha az asqıraq və qaşınma ilə, amma daha çox burnun tutulması və selikli qişanın əmələ gəlməsi ilə xarakterizə olunur.
Simptomlar
Burun simptomları:
Müşayiət olunan simptomlar:
- Damaq, boğaz, qulaq və göz qaşınmasının müşahidə olunması
- Gözün qızarması, şişkinlik və sulu ifrazat.
Sistemli simptomlar:
- Yorğunluq
- Əsəbilik.
AR-in diaqnozu əlamətlər və simptomların növləri və allergen törədicilərin anamnezinə əsasən təxmini icra oluna bilər. Xəstələrdən, həmçinin, döş qəfəsində simptomlar, qida allergiyaları və atopik dermatitin (ekzema) qeyd edilməsi haqqında soruşulmalıdır.
Birtərəfli rinoreya onurğa-beyin mayesinin sızmasına görə qiymətləndirməni təhrik etməlidir. Burun çəpərinin əyriliyi səbəbi ilə, birtərəfli burun tutulması istisna olmaqla, birtərəfli xəstəlik həkim-otolarinqoloqa müraciətə zəmin yaratmalıdır.
Diaqnoz
Dərman müalicəsinin seçiminə natamam cavab reaksiyası olarsa, dərinin inyeksiya sınağıdan istifadə edərək, spesifik IgE reaktivliyinin aşkarlanması və ya in vitro spesifik IgE-nin aşkarlanması məsləhət görülür.
Müalicə
Sistemin yaxşılaşması və ya dayanması məqsədi ilə allergiyadan qorunma tədbirləri, farmakoterapiya, immunoterapiyanın tətbiqi və ya onların kombinasiyası tələb oluna bilər. Müalicəni aparan həkim burun, damaq və göz simptomlarının qeyd edilməsi haqqında ətraflı məlumat əldə etməlidir ki, seçilmiş farmakoterapiya təsirə məruz qalmış bütün nahiyələri əhatə etsin. Adətən, allergik riniti (AR) müşayiət edən burundankənar simptomları nəzərə almamaq və həyat keyfiyyətinin pisləşməsinə şərait yaratmamaq lazımdır.
