Sinkop və ya bayılma beyinə qan axınının azalması səbəbindən yaranan və hər yaşda rastlanan bir vəziyyətdir.
Səbəbləri və Klinik Təsirləri:
• Vazovagal reaksiyalar: Ən geniş yayılan bayılma növüdür. Xarici amillər (ağrı, qorxu, kəskin emosional reaksiya) ürək atışının zəifləməsi və qan təzyiqinin aşağı düşməsinə səbəb olur. Bayılma tez-tez prodromal simptomlarla müşayiət olunur (görmənin bulanıqlaşması, zəiflik, ürəkbulanma).
• Təkanverici amillər: Ağrı, qorxu, sidik ifrazı, defekasiya, öskürək, çox tərləmə, kifayət qədər maye alınmaması bayılmaya səbəb ola bilər.
• Kardiogen bayılma: Həmişə təhlükəlidir və ürəkdəki struktur problemlərindən (ağır aortal stenoz, hipertrofik kardiomiopatiya, ürək tamponadası) qaynaqlanır. Bu cür bayılma fiziki fəaliyyət zamanı yaranır və bəzən ürəkdöyünməsi və döş qəfəsində ağrı ilə müşayiət olunur.
• Aritmogen bayılma: Bradiaritmiyalar (sinus düyünü zəifliyi, atrioventrikulyar blokadalar) və taxiaritmiyalar (ventrikulyar taxikardiya, paroksizmal mədəciküstü taxikardiya) bayılma səbəbi ola bilər. Dərmanla induced aritmiyalar (QT intervalının uzanması) da diqqətə alınmalıdır.
• Digər səbəblər: Beyin qan dövranı pozulmaları, epilepsiya, avtonom neyropatiya, dərman təsirləri, hipotenziv dərmanlar bayılmaya səbəb ola bilər.
Bayılma Hallarında Risklər və Müşahidə:
Bayılma epizodları mütəmadi təkrarlana bilər və müalicə edilmədikdə proqnoz qeyri-qənaətbəxş olur. Kardiogen bayılma hallarında müalicə vacibdir, bu səbəbdən pasientlər həkim müayinəsinə yönləndirilməlidir. Ortostatik hipotenziya və dehidratasiya səbəbindən baş verən bayılma hallarında tez bir ortostatik test edilməlidir.
Dərmanlar və Müalicə:
• Sidikqovucular, bəzi antihipertenziv dərmanlar (alfa blokatorlar), beta-blokatorlar, və kalsium kanal blokatorları ortostatik hipotenziya və bayılmaya səbəb ola bilər.
• Diabetik avtonom neyropatiya və Parkinsonizm müalicəsi də bayılma riskini artırır.
Qısacası, bayılma müxtəlif səbəblərlə bağlı inkişaf edə bilər və hər bir halda diqqətlə diaqnoz qoyulmalıdır. Müalicə edilmədikdə ciddi nəticələrə yol aça bilər.
- Sistolik qan təzyiqinin 20 mm c.süt. azalması və ya sistolik qan təzyiqinin 90 mm c.süt. olması ilə bərabər zəiflik, başgicəllənmə, asta-asta yırğalama və əzələ tonusunun azalması diaqnostik rol oynayır.
- Əzələ tonusunun azalması, kollaps və bayılma, ortostatik hipotenziyaya xüsusilə işarə edir.
Psixogen səbəblər
Residivləşən kollapsın hər hansı digər səbəbləri aşkarlanmadıqda, psixogen səbəbin mövcudluğu nəzərdən keçirilməlidir.
Naməlum etiologiyalı bayılma
Tək bir bayılma epizodunun etiologiyası, hətta kompleks müayinələrdən sonra belə həmişə təyin edilə bilmir (hadisələrin 25%). Belə hallarda səbəbin vazovaqal olması təxmin edilir və pasientin kardioloji problemlərə malik olmadığı halda, proqnoz qənaətbəxş hesab edilir.
Diaqnostik əlamətlər
Cavan və praktiki sağlam pasientlərdə daha çox hallarda təhlükəsizdir, xüsusən də təkanverici amil mövcud olduqda. Kardioloji xəstəlik qeyd olunduqda və yaşın artması ilə ciddi bayılma ehtimalının artması ilə əlaqədar, daha detallı müayinələrin keçirilməsi zəruridir. Yaşı 50-dən yuxarı olan və kardioloji risk faktorlarına malik kişidə hətta tək bir bayılma hadisəsinin baş verməsi ciddi simptomdur.
Təhlükəli bayılmaya işarə edən əlamətlər, simptomlar və pasient anamnezi:
- ürək xəstəliyi barədə məlumat
- döş qəfəsində ağrı, təngnəfəslik
- aritmiya simptomları (taxikardiya >160/dəq, bradikardiya < 40/dəq)
- uzun müddət davam edən hipotenziya, hətta uzanmış vəziyyətdə belə
- güclü baş ağrısı və nevroloji əlamətlər
- yaxın ailə üzvləri arasında residivləşən bayılmalar və qəfləti ölümlər.
Kardiogen bayılmanın başlanğıcı qəfil və ya fiziki hərəkətlər nəticəsindədir. O çox zaman ürəkdöyünmə, döş qəfəsində ağrı və ya digər kardioloji simptomlarla assosiasiya olunur.Çox hallarda reflekslə-əlaqəli bayılmadan öncə təkanverici amil aydın şəkildə qeyd olunur.Başı döndərdikdə və ya geyimin yaxasının sıx olması nəticəsində yaranan bayılma karotid sinusunun hiperhəssaslığı barədə fikir yaradır.Aura simptomları və qıcolmalar epilepsiyaya işarə edir. Lakin qısamüddətli tonik-klonik qıcolmalar, beynin keçici işemiyasının nəticəsi ola, həmçinin kardiogen və ya hətta vazovaqal bayılma ilə assosiasiya oluna bilər. Bu halda qıcolmalar yalnız huşun itməsindən sonra başlayır.Şahidlərin verdiyi məlumatlar çox hallarda əhəmiyyət kəsb edir: qıcolmalar, solğunluq, nəbz, huşun yenidən bərpası, bədənin vəziyyəti və təkanverici amillər.Epilepsiya diaqnozu qoyulan pasientlərdə antiepileptik dərman preparatları ilə müalicəyə cavab alına bilmədikdə və daha ətraflı müayinələr aparıldıqda, bir çox hallarda onların həqiqətdə kardiogen bayılma həmlələrindən əziyyət çəkdiyi aşkarlanır. Birtərəfli nevroloji simptomatika TİH (tranzitor işemik həmlə) mövcudluğuna işarə edir.
Psixogen bayılma diaqnozu,hiperventilyasiya, çoxsaylı müxtəlif simptomların mövcudluğu və ya, tutmaların tez-tez olmasına baxmayaraq, şahidlərin olmadığı halda qoyulur.
Müayinələr
Residivləşən bayılma epizodları mənşəyi etibarilə aydın şəkildə vazovaqal deyilsə və sağlam cavan şəxsdə meydana çıxmamışsa, adətən daha ətraflı müayinələrin aparılması tələb edilir. Vazovaqal reaksiyalar, hətta tez-tez təkrarlandıqda belə, zərərsiz hesab edilir və adətən spontan aradan qalxır.Pasientin anamnezi və bayılmanın baş vermə şərtlərinin qeydiyyatı, əksər hallarda təhlükəsiz bayılma hadisələrinin ayırd edilməsi üçün yetərlidir ki, bu zaman genişmiqyaslı ixtisaslaşdırılmış müayinələrin keçirilməsinə ehtiyac qalmır.lk bayılma həmləsindən sonra pasientə təxirəsalınmaz yardım şöbəsinə müraciət etməsi tövsiyə edilir. Ürək xəstələrində bayılma, demək olar ki, həmişə hərtərəfli ixtisaslaşmış müayinələrin aparılmasını tələb edir.
Pasientin anamnezi
Bayılma həmləsinin detalları:
Təkanverici amillər (fiziki hərəkətlər, stres və s.) Prodromal simptomlar (ürəkdöyünmə, döş qəfəsində ağrı, Ağrı, qorxu, xoşagəlməz yaşantılar (inyeksiyalar və qan nümunəsinin götürülməsi, qan gördükdə)ürəkbulanma və qusma,sidik ifrazı (sidik ifrazı zamanı bayılma), defekasiya öskürək (öskürək zamanı bayılma) ayaq üstə dayanma (xüsusən baldırın "əzələ pompası" fəaliyyət göstərmədikdə) kifayət qədər maye və ya duz qəbul edilməməsi,temperaturun yüksək olması və ya güclü tərləmə.
Prodromal simptomlar
Ayaq üstə dayanmada dəngəsizlik (yellənmə, hərəkətdə narahatlıq, göz almalarının qaydasız hərəkətləri)solğunluq,ürəkbulanma və ya tərləmə,zəiflik görmə sahəsinin daralması və ya görmənin bulanıqlaşması.
Karotid sinusun hiperhəssaslığı: diaqnoz EKQ monitorinqi zamanı sinusun massajı əsasında müəyyən olunur. Adətən başın döndərilməsi bayılmaya səbəb olur.
Atipik reflekslə-əlaqəli adlandırılan və prodromal simptomlar və ya təkanverici amillər olmadan,inkişaf edən bayılmaya nadir rast gəlinir. Diaqnoz digər səbəblərin istisna edilməsindən sonra və karotid sinusu masajı və tilt testi (passiv ortostatik sınaq) nəticələri pozitiv olduqda qoyulur.
Kardiogen bayılma
Reflekslə-əlaqəli bayılmadan fərqli olaraq, kardiogen bayılma həmişə təhlükəlidir. Daha çox hallarda bu ürəkdə struktur çatışmazlığının simptomudur, lakin, ion kanallarının anadangəlmə patologiyası nəticəsində də baş verə bilər (məs, uzun QT sindromu, Bruqada sindromu).
Kardiogen bayılma tipik hallarda fiziki hərəkətlər zamanı müşahidə edilir və çox zaman yaranmasından öncə ürəkdöyünmə və ya döş qəfəsində ağrı qeyd olunur.
Aritmogen bayılma
Bradiaritmiyalar: ağır dərəcəli sinus düyünü zəifliyi və üçüncü dərəcəli atrioventrikulyar blokadalar (uzun PQ intervalı və His dəstəsi ayaqcığının blokadası ürəyin tam blokadasının qısamüddətli epizodlarının göstəricisi ola bilər).
Taxiaritmiyalar: ventrikulyar taxikardiya, paroksizmal mədəciküstü taxikardiya (Volf-Parkinson-Uayt sindromu), həmçinin yaşlılarda qulaqcıqların fibrilyasiyası (QF). Anadangəlmə uzun QT intervalı və dərmanla-induksiya olunan proaritmiya (piruet tipli taxikardiya və ya "torsades de pointes") bayılmanın mümkün səbəbləri kimi diqqətdə saxlanılmalıdır
1. Kardiogen Bayılmaların Səbəbləri: Miokard infarktı, ürək çatışmazlığı, ağır aortal stenoz, hipertrofik kardiomiopatiya, ürəyin tamponadası, ağciyər emboliyası və qulaqcığın miksoması kardiogen bayılmalara səbəb ola bilər. Bu vəziyyətlər müalicə olunmazsa, proqnoz pisləşir.
2. Dərmanlardan İstifadə Edilən Səbəblər: Antihipertenziv dərmanlar, bəzən bəzi antipsixotiklər, antiaritmik dərmanlar və digər dərmanlar kardiogen bayılmalara səbəb ola bilər. Bu dərmanlar arasında nitroglycerin, beta-blokatorlar, digoxin, antiaritmiklər və psixoaktiv dərmanlar yer alır.
3. Hipovolemiya və Ortostatik Hipotenziyanın Səbəbləri: Sidikqovucuların istifadəsi, tər və ishal kimi vəziyyətlər hipovolemiya və bayılmalara yol açar. Ortostatik hipotenziyanın səbəbi isə uzun müddət ayaqda qalma və qəfil ayağa qalxma ilə bağlıdır.
4. Psixogen Bayılmalar: Psixogen səbəblər də bayılmalara yol aça bilər. Bu tip bayılmaların diaqnozu tez-tez digər səbəblər istisna edildikdən sonra qoyulur.
5. Bayılma Diaqnostikası: Ürək xəstəliyi və digər simptomlar, məsələn, döş qəfəsində ağrı, ürəkdöyünmə və aritmiyalar bayılmanın kardiogen mənşəli olduğunu göstərən əlamətlərdir. Elektrokardioqram (EKQ) müayinəsi bayılma epizodlarını izləmək və diaqnoz qoymaq üçün vacibdir.
6. Təhlükəli Bayılma İşarələri: Xüsusilə yaşlı şəxslərdə bayılma əlamətləri daha ciddi ola bilər. Həmçinin, bir dəfə baş vermiş bayılma, kardiogen problemlərlə əlaqədar ciddi təhlükə yarada bilər.
7. Bayılmanın Təkamülü və Diagnoz: Bayılma epizodunun təkrarladığı hallarda, kardiogen səbəbləri araşdırmaq üçün ətraflı müayinələr vacibdir. Əgər EKQ normaldırsa, bayılmanın ürək mənşəli olmadığı qənaətinə gəlmək mümkündür.
8. Kardiogen Bayılmanın İdarə Edilməsi: Bu vəziyyətlərdə, müalicə edən həkimlər tərəfindən müvafiq müalicə və ya həkim mütəxəssisləri (terapevt, kardioloq) tərəfindən əlavə müayinələr tövsiyə edilə bilər.
Müalicə
Reflekslə-əlaqəli bayılmanın profilaktikası üçün çox sayda müxtəlif dərman preparatları sınaqdan keçirilmişdir. İlkin nəticələrin müsbət olmasına baxmayaraq, onların demək olar ki, heç birinin özünü doğrultmadığı təsdiqlənib. Beta blokatorlar faktiki olaraq refleksi uzada və bradikardiyanı ağırlaşdıra bilər. Disopyramide, scopolamine, theophylline, ephedrine, etilefrine,clonidine və ya SGTSİ (serotoninin geriyə tutulmasının selektiv inhibitorları) da əhəmiyyətsizdir.
Yalnız midodrine plasebo ilə müqayisədə daha effektli olmuşdur. Simptomlara nəzarət ilə əlaqədar həyat tərzinin dəyişməsi üzrə konsultasiyalar yetərli olmadığı halda,midodrine istifadə edilə bilər.yaq üstə gündəlik fiziki hərəkətlər (“ayaq üstə vəziyyətə qarşı həssaslığın azaldılması”) simptomların tez-tez qeyd olunduğu cavan motivasiyalı pasientlərə kömək edə bilər. Digərləri üçün effekt zəifdir. Uzanmış asistoliya və AV blokada ilə assosiasiya olunmuş hallarda kardiostimulyator göstəriş ola bilər.Kardiostimulyator ilə müalicə, böyük ehtimalla, 40 yaşdan yuxarı pasientlərdə bayılma ağır dərəcəli kardioinhibə edən reaksiyanın nəticəsi olduğu halda daha effektlidir.Yaşlılarda, ortostatik hipotenziya tez-tez rast gəlinən vəziyyətdir. Çox zaman belə pasientlərin yanaşı xəstəliklərlə əlaqədar aldığı müalicə diaqnozun qoyulmasını çətinləşdirir.
Bayılmanın digər formaları
Digər hallarda, müalicə pasientin əsas xəstəliyinə qarşı yönəlir. Məsələn, pasientdə kardiostimulyator, implantasiya edilən kardioverter-defibrilyator, tac damarların revaskulyarizasiyası və qapaq cərrahiyyəsinin tətbiqi tələb oluna bilər.
Bayılmanın davam etdiyi müddətdə xəstəyə nəqliyyat vasitələrinin idarə edilməsi qadağan olunur.Bu qadağa müvəqqəti xarakterlidir və bayılmanın səbəbi ayırd edilənə və simptomlar nəzarət altına alınanadək davam etdirilir. Yerli qanunlara müvafiq hərəkət edin.
